ته‌ندروستی و شێوازی ژیان

Lærerinnhold

Tips til undervisningen

En del sykdommer kan knyttes til kosthold og livsstil, eventuelt i tillegg til arvelighet. Eksempler er diabetes 2, lungekreft og hjerte- og karsykdommer.

Minn gjerne deltakerne på at de vil trenge et ekstra tilskudd av vitamin D i Norge (tran, trankapsler, e.l.).

Læreren må tilpasse undervisning om matvarer til deltakernes bakgrunn og kunnskap.

Se filmen

Videoen viser 15 klipp. De første tre klippene viser nordmenns møte med helsesektoren: en baby på kontroll hos legen, en lege som viser noe til en pasient på en iPad og en person som blir vaksinert. De neste seks klippene handler om mat: noen av klippene viser mennesker som kjøper og spiser sunn mat, mens noen av klippene viser mennesker som spiser usunt. De siste seks klippene viser ulike former for fysisk aktivitet, som gåtur, fotball, yoga og trening hjemme.

Forslag til spørsmål

Hva tenker du på når du hører uttrykket «god helse»? Tenkte du på god fysisk helse, god psykisk helse eller begge deler?
Hva er god fysisk helse? Hva er god psykisk helse? Henger det sammen?
Hva kan man gjøre for å få eller opprettholde god helse?
Hvilke råd ville du gitt til en venn som hadde lyst til å begynne å trene, men ikke visste hva eller hvordan?
Hva er den vanligste formen for fysisk aktivitet i ditt hjemland?

Snakk sammen

Endringer i livssituasjon og kosthold kan påvirke helsen. Dersom man opplever depresjon, tristhet eller stress, kan det føre til feil matvaner og påvirke både den psykiske og fysiske helsen. Stress kan også føre til hormonell ubalanse, noe som igjen kan gjøre helsen dårligere.

Familien Hansen

Prøv å ha fokus på hva foreldre kan gjøre i en slik situasjon. Kan de bruke/utvide nettverket i nærmiljøet? Kan de ta en piknik på en lekeplass i stedet for middag i leiligheten? Kan de ta med barna på en togtur? Gå i skogen? En tur på stranda? Invitere barnas venner hjem? Benytte ulike aktivitetstilbud for barn arrangert av kommunen eller frivillige?

Mehmet

Innspill til helsemessige konsekvenser for Mehmet: utenforskap, savn, Mehmet kan slutte å være fysisk aktiv.

Råd til foreldrene: Sjekke om det finnes det økonomiske ordninger som kan hjelpe foreldrene med betalingen, prioriteringer innad i familien og lignende.

Tips til undervisninga

Ein del sjukdomar kan knytast til kosthald og livsstil, og somme er dessutan arvelege. Diabetes 2, lungekreft og hjarte- og karsjukdomar er døme på slike sjukdomar.

Minn gjerne deltakarane på at dei kjem til å trenge ekstra tilskot av vitamin D i Noreg (tran, trankapslar e.l.).

Læraren må tilpasse undervisninga om matvarer etter bakgrunnen og kunnskapen til deltakarane.

Sjå filmen

Videoen er sett saman av 15 klipp. Dei første tre klippa viser nordmenn i møte med helsesektoren: ein baby på kontroll hos legen, ein lege som viser noko til ein pasient på ein iPad, og ein person som blir vaksinert. Dei neste seks klippa handlar om mat. Nokre av klippa viser menneske som kjøper og et sunn mat, medan nokre viser menneske som et usunt. Dei siste seks klippa viser ulike former for fysisk aktivitet, så som turgåing, fotball, yoga og trening heime.

Framlegg til spørsmål

Kva tenkjer du på når du høyrer uttrykket «god helse»? Tenkte du på god fysisk helse, god psykisk helse eller begge delar?
Kva er god fysisk helse? Kva er god psykisk helse? Heng dei to saman?
Kva kan ein gjere for å få eller halde ved like god helse?
Kva råd ville du gjeve til ein ven som har lyst til å trene, men ikkje veit kva eller korleis?
Kva er den vanlegaste forma for fysisk aktivitet i heimlandet ditt?

Snakk saman

Endringar i livssituasjon og kosthald kan påverke helsa. Dersom ein er plaga med depresjon eller er trist eller stressa, kan det føre til dårlege matvanar og påverke både den psykiske og den fysiske helsa. Stress kan òg føre til hormonell ubalanse, som igjen kan gje dårlegare helse.

Familien Hansen

Prøv å fokusere på kva foreldre kan gjere i ein slik situasjon. Kan dei bruke/utvide nettverket sitt i nærmiljøet? Kan dei ta ein piknik på ein leikeplass i staden for å ete middag i leilegheita? Kan dei ta med barna på ein togtur? Gå i skogen? Ta ein tur på stranda? Invitere venene til barna heim? Nytte ulike aktivitetstilbod som kommunen eller frivillige arrangerer for barn?

Mehmet

Innspel til helsemessige konsekvensar for Mehmet: utanforskap, sakn, Mehmet kan slutte å vere fysisk aktiv.

Råd til foreldra: Sjekk om det finst økonomiske ordningar som kan hjelpe foreldra med betalinga, prioriteringar i familien og liknande.

Læreplan

Grunnleggende ferdigheter

Digitale ferdigheter
Muntlige ferdigheter

Tverrfaglige tema

Folkehelse og livsmestring

Læreplan i samfunnskunnskap for voksne innvandrere etter integreringsloven

gi eksempler på hvordan fysisk og psykisk helse kan bli påvirket av livsstil og ulike hendelser, som for eksempel migrasjon

Kjerneelement

Individ og fellesskap

Læringsaktivitet

Muntlig aktivitet
Utforsking
Video

ئه‌و فیلمه‌ ببینه‌

ته‌ندروستی و شێوازی ژیان

Et eldre par går på tur i skogen. De balanserer på en trestokk som ligger på bakken. De ler og har det gøy. Foto
GettyImages

په‌ره‌پێدانی مێژوویی

ستانداردی ژیان له‌ نۆڕوێژ ئێستا به‌رزه‌. ده‌رمان بۆ زۆربه‌ی نه‌خۆشێ سه‌خته‌كان هه‌نه‌، هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵگای خۆشبژێوی ڕێو شوێنی هه‌یه‌ كه‌ هه‌موو كه‌س ده‌ستی به‌ یارمه‌تی دكتۆر و ده‌رمان ڕا ده‌گات. مناڵ دژی زۆربه‌ی نه‌خۆشێكان كوتانی (ڤاكسین) خۆڕایی وه‌رده‌گرن. له‌ ڕابردوودا له‌ نۆڕوێژ زۆر كه‌س به‌ نه‌خۆشى، كه‌ هۆیه‌كه‌ی هه‌ژاری بوو، گیانیان له‌ ده‌ست دا، وه‌كوو نموونه‌ به‌دخۆراكی و سیل. زۆركه‌سیش به‌ هۆی نه‌بوونی چاره‌سه‌ری دەمردن.

Eldre kvinne padler kano. Foto
GettyImages

ته‌ندروستی گشتی له‌ نۆڕوێژ له‌و سه‌د ساڵانه‌ی دواییدا زۆر باشتر بووه‌. هۆیه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ كۆمه‌ڵگای خۆشبژێوی به‌ ڕاده‌یه‌كی زۆر په‌ره‌ی پێدراوه‌ و هه‌لی زیاتر و باشتر بۆ ژیانێكی خۆش و ئه‌مین ڕەخساندووە. ئه‌مرۆ خه‌ڵك له‌ نۆڕوێژ زیادتر له‌ ڕابردوو ده‌ژین. ته‌ندروستی زۆربه‌ی به‌ ساڵاچووانیش له‌ ڕابردوو باشتره. ئه‌وه‌ مه‌ودای ژیانێكی چالاك، خۆش و دڕێژ ده‌ڕوخسێنێت.

ئه‌وه‌ به‌و مانایه‌ نیه كه‌ نۆڕوێژ وڵاتێكی بێ نه‌خۆشیه‌. بۆ نموونه‌ زۆر كه‌س ئازاری عه‌زه‌ڵه‌ و ئێسقانی هه‌یه‌. نه‌خۆشی شه‌كر و قه‌ڵه‌ویی گرفتێكی به‌ره‌و زۆر بوونه‌. نه‌خۆشێكانی دڵ و ده‌مار له‌ گه‌ڵ سه‌ره‌تان زیاترین هۆی مردنی خه‌ڵك له‌ نۆڕوێژن.

به‌رگری كردن له‌ گرفته‌كانی ته‌ندروستی

En blid kvinne jogger i skogen. Foto
GettyImages

چه‌نده‌ ته‌ندروستیەکەمان باشه، ده‌توانێ په‌یوه‌ندی به‌ شێوازی ژیانمانه‌وه‌ هه‌بێت. ئه‌وه‌ ته‌ندروستی جه‌سته‌ و ده‌روون هه‌ر دووكیان ده‌گرێته‌وه‌. ئه‌گه‌ر خۆراكی ته ندروست بخۆین و خۆمان چالاك ڕابگرین، شانسێكی زۆرترمان هه‌یه‌ كه‌ خۆمان دوورو درێژ ساغ ڕابگرین. ریسكی گرتنی نه‌خۆشی سه‌ره‌تان و دڵ و ده‌مار بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ جگه‌ره‌ ده‌كێشن، زیاتره‌.

سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه‌ كۆمه‌ڵگای خۆشبژێوی بۆ زه‌مانه‌تی ته‌ندروستی باش به‌رپرسیارەتێکی گه‌وره‌ هه‌ڵده‌گرێت، بەڵام زۆربه‌ی جاران ئەمە په‌یوه‌نده‌ی به‌ تاكه‌ كه‌سەوە هەیە‌ كه‌ چۆن ژیان دەکات و چۆن پارێزگاری له‌ ته‌ندروستی خۆی ده‌كات.

ته‌ندروستی ده‌روون به‌ ئه‌ندازه‌ی ته‌ندروستی جه‌سته‌ گرنگه‌. زۆربه‌ی خه‌ڵك حه‌ز ده‌كه‌ن له‌ گه‌ڵ خه‌ڵكی تر په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تیان هه‌بێت. جا ئیتر به‌ شێوی جۆراوجۆر، له‌ گه‌ڵ خانه‌واده‌ ژیان بکەی، هاوڕێی باشت هه‌بێ یا خود هاوكاری باشت له‌ سه‌ر كار هه‌بێت. به شێوەیەک که مێشكت ئاسووده‌ بێ، له‌ ناوه‌وه‌ ئارام بیی، باش بخه‌وی یان به‌ گشتی باش بی، هه‌موویان بۆ تەندروستی گرنگن. له‌ نۆڕوێژ ئه‌وه‌ش ده‌ڵێین كه‌ قاقا و پێكه‌نینی باش ته‌مه‌ن درێژ ده‌كات.

ره‌وشتی خۆراک 

Salater, grønnsaker, frukt, grønn smoothie og grovt brød på et bord. Bildet viser sunn mat. Foto
Pizza, pommes fritt, godteri, popcorn, hamburger og øl på et bord. Bildet viser usunn mat. Foto
GettyImages
  • له‌ سه‌ر په‌یوه‌ندی نێوان پارێز و ته‌ندروستی گفتوگۆ بكه‌ن.
  • ئایا تۆ ئێستاش ئه‌و خۆراكانه‌ ده‌خۆی كه‌ پێش هاتنت بۆ نۆڕوێژ ده‌ت خوارد؟
  • ئایا نێوان كه‌ش و ره‌وشتی خۆراک په‌یوه‌ندێك هه‌یه‌؟
  • به‌ ڕای تۆ ئۆگری خۆراكی ناته‌ندروست چینه‌؟
  • به‌ ڕای تۆ ئۆگری خۆراكی ته‌ندروست چینه‌؟

زۆر له‌ كاربه‌ده‌ستانی ته‌ندروستی كه‌ له‌ گه‌ڵ كۆچبه‌ران په‌یوه‌ندیان هه‌یه‌، نیگه‌رانی ته‌ندروستی ئه‌وانن. ئه‌وان بۆیه‌ نیگه‌رانن چونكه‌ كۆچبه‌ره‌كان زیاتر له‌ نۆڕوێژیەكان ئه‌و گرفتانه‌یان هه‌یه، وه‌كوو نمونه‌‌:

  • نه‌خۆشی شەكر
  • قه‌ڵه‌و‌ی
  • سه‌لامه‌تی خه‌راپی ددان
  • خوارده‌مه‌نی غه‌ڵه‌ت، به‌ تایبه‌ت كه‌می ئاسن و ڤیتامین D
  • نه‌خۆشی خه‌مناكی

پێكه‌وه‌ قسان‌ بكه‌ن

نه‌خۆشی شه‌كر‌، سه‌ره‌تان (‌شێرپه‌نجه)، ئاستما (هه‌ناسه‌ته‌نگی)، قه‌ڵه‌وی

ئالێرژی (هه‌ستیاری)، نه‌خۆشی دڵ و ده‌مار

  • له‌ سه‌ر په‌یوه‌ندی نێوان شێوازی ژیان و ئه‌و نه‌خۆشیانه‌ گفتوگۆ بكه‌ن.
  • ئایا ئه‌و نه‌خۆشیانه‌ له‌و وڵاتانه‌ی تۆ ئاشناییت لە سەریان هه‌یه‌، ئاسایین‌؟
  • ده‌رباره‌ی هۆی ئه‌وه‌یكه‌ كۆچبه‌ران ده‌توانن توشی جۆره‌ گرفتی ته‌ندروستی دیكه‌، جیاواز له‌و‌ گرفتانه‌ی پێش هاتنیان بۆ نۆڕوێژ هه‌یان بووه‌، بن گفتوگۆ بكه‌ن.
  • بۆ پاراستنی ته‌ندروستیمان چی ده‌توانین بكه‌ین؟

هاوینه‌. له‌ ماڵی خانه‌واده‌ی هانسن، سێ مناڵه‌كانیان له‌ ته‌مه‌نی حه‌وت، نۆ و یازده‌ ساڵ پشووی هاوینیان هه‌یه‌. به‌ لای وان رۆژه‌كان دوور و درێژن و ئەوەش ئه‌وانی بێزار كردووه‌. زۆربه‌ی هاوڕێیانی مناڵه‌كان یا سه‌فه‌ریان كردووه‌، یا خود له‌ گه‌ڵ شتی دیكه‌دا سه‌رقاڵن. دایك و باوكیان پاش كار ماندوونه‌ وئه‌و كاته‌ی پشوویان هه‌یه‌ حه‌ز ده‌كه‌ن له‌ ماڵێ بمێننه‌وه‌. بۆیه‌ خانه‌واده‌كه‌ زۆربەی كاتیان له شوقه‌كه‌یان ده‌به‌نه‌ سه‌ر.

  • سه‌باره‌ت به‌ دۆخی ئه‌و بنه‌ماڵه‌ چی بیر ده‌كه‌یه‌وه‌؟
  • پێت وایه‌ دایك و باوكیان ده‌بوایه‌ فكری چی بكه‌نه‌وه‌‌؟
  • ئایا دۆخی بنه‌ماڵه‌ ده‌توانێ كاریگه‌ری له‌ سه‌ر ته‌ندروستی مناڵه‌كان و دایك و باوكیان دابنێت؟
  • ئایا ئه‌و دۆخه‌ ده‌توانێ كاریگه‌ری له‌ سه‌ر شتی دیكه‌ی مناڵه‌كان دابنێت؟
Tre barn kjeder seg. Foto
GettyImages

مێهمێت ده‌چێته‌ پۆلی شه‌ش. ئه‌و زۆر هاوڕێی باشی له‌ پۆله‌كه‌ی هه‌یه‌. ئه‌وان له‌ كاتی پشوودان له‌ قوتابخانه‌ زۆربه ی کات یاری تۆپێن ده‌كه‌ن. زۆربه‌ی هاورێكانیشی له‌ تیمی تۆپێنی ناوچه‌ که ی وان یاری ده‌كه‌ن. ئه‌وان دوو ئێواره‌ له‌ حه‌ڤته‌دا دەڕۆن بو یاری. مێهمێت زۆری پێخۆشه‌ له‌گه‌ڵ تیمه‌كه‌ بێت، به‌ڵام دایك و باوكی رازی نینه‌. پاره‌ی تێده‌چێت و ئه‌وانیش زۆر ده‌ست ئاوه‌ڵا نین.

  • ئه‌و دۆخه‌ چۆن له‌ سه‌ر ته‌ندروستی مێهمێت كاریگه‌ری داده‌نێت؟
  • ده‌رباره‌ی دۆخی دایك و باوكی‌ چی بیر ده‌كه‌یه‌وه‌؟
Fot som sparker på en fotball. Foto
GettyImages

وەڵامی ڕاست هەڵبژێرە

ستانداردی ژیان ئێستا له‌ نۆڕوێژ چۆنه‌؟

ئه‌و ڕسته‌یه‌ پڕ كه‌وه‌

ئێمه‌ شانسی زۆرترمان هه‌یه‌‌ خۆمان درێژخایه‌نتر ته‌ندروست ڕابگرین، ئه‌گه‌ر …

وه‌ڵامی ڕاست هه‌ڵبژێره‌

كامه‌ ڕاسته‌؟

ڕاست یا هەڵە هه‌ڵیبژێره

ئه‌م ووتانه‌ بخوێنه‌وه‌. كامه‌یان ڕاستن‌؟ كامه‌یان هه‌ڵه‌ن‌؟

ریسكی گرتنی نه‌خۆشی سه‌ره‌تان و دڵ و ده‌مار به‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ جگه‌ره‌ ده‌كێشن، زیاتره‌.
ته‌ندروستی گشتی له‌ نۆڕوێژ له‌و سه‌د ساڵانه‌ی دواییدا زۆر باشتر بووه‌.
سیل ئێستا له‌ نۆڕوێژ یه‌كێك له‌ ئاساییترین هۆیه‌كانی مردنه‌.
مناڵ ڤاكسین وەردەگرێت، به‌ڵام به‌ پاره‌یه‌.
له‌ نۆڕوێژ ده‌ڵێین كه‌ قاقا و پێكه‌نینی باش ته‌مه‌ن درێژ ده‌كات.

ڕاست یا هەڵە هه‌ڵیبژێره

ئه‌م ووتانه‌ بخوێنه‌وه‌. كامه‌یان ڕاستن‌؟ كامه‌یان هه‌ڵه‌ن‌؟

كۆمه‌ڵگای خۆشبژێوی تەرتیب و سامانەی هه‌یه‌ كه‌ هه‌موو كه‌س ده‌ستی به‌ یارمه‌تی دكتۆر و ده‌رمان ڕا ده‌گات.
خه‌ڵك له‌ نۆڕوێژ ئێستا كورت تر له‌ ڕابردوو ده‌ژین.
نه‌خۆشێكانی دڵ و ده‌مار له‌ گه‌ڵ سه‌ره‌تان زیاترین هۆی مردنی خه‌ڵك له‌ نۆڕوێژن.
نه‌خۆشى شەكر‌، خه‌مناكی و خوارده‌مه‌نی غه‌ڵه‌ت زیاتر له‌ نێو كۆچبه‌ران به‌ربڵاوه‌ تاكوو لای نۆڕوێژیەکان.
ته‌ندروستی جه‌سته‌ له‌ ته‌ندروستی ده‌روون‌ گرنگتره‌.

وێنه‌ی ڕاست هه‌ڵبژێره‌

كامه‌ وێنه‌ شێوازی ژیانی ته‌ندروست نیشان ده‌دات؟ ده‌توانی چه‌ند وه‌ڵام هه‌ڵبژێری.