Løn og skatt
Lærerinnhold
Tips til undervisningen
Lønn
Samtalestarter
Hvilke av disse faktorene er med på å bestemme lønnen i hjemlandet ditt? Hvilke av disse faktorene er med på å bestemme lønnen i Norge?
Skatt
Målet med undervisningen er å skape en forståelse for at det norske velferdssamfunnet er bygget på tanken om at vi skal yte etter evne og få etter behov (jf. tidligere statsminister Einar Gerhardsen). Dette er bakgrunnen for progressiv skattelegging og de ulike velferdsytelsene som innbyggerne får. Noen velferdsytelser mottas av alle i ulike faser av livet (utdanning, barnetrygd, subsidiert lege, alderspensjon), mens vi mottar andre ytelser i spesielle situasjoner (dagpenger ved arbeidsløshet, sosialhjelp, gratis sykehusbehandling, o.a.).
Den norske velferdsmodellen vil falle sammen uten skatteinngang. Mange tenker at vi betaler mye skatt i Norge, men når vi går gjennom alle velferdsordningene, vil mange tenke at skatten er en billig inngangsbillett til disse ordningene.
De fleste arbeidstakere betaler mellom 30 % og 40 % av lønnen sin i skatt. Hvis situasjonen din endrer seg, og du for eksempel får en ny jobb der du tjener mer, må du gi beskjed til skatteetaten gjennom å logge deg inn på www.skatteetaten.no.
Det finnes tre forskjellige typer skattekort: frikort, prosentkort og tabellkort. Du ser og endrer skattekortet ditt når du logger inn på www.skatteetaten.no. Arbeidsgiver henter ut skattekortet digitalt.
«I mars/april hvert år får alle som mottar lønn, pensjon eller uføretrygd en skattemelding. Det er en oversikt over dine inntekter, fradrag, formue og gjeld. For å være sikker på at du ikke betaler for mye skatt, må du sjekke at opplysningene i skattemeldingen er riktige.»
Skriftlig arbeidsavtale
Avtalen dokumenterer at en er ansatt i en virksomhet. Som ansatt har man både rettigheter og plikter. Arbeidsavtalen skal si noe om arbeidstid, lønn og eventuelt tilleggsytelser. Stillingsprosenten skal komme fram. Uten en skriftlig avtale, står en på bar bakke om en skulle miste jobben, bli permittert eller lignende. Uten en arbeidsavtale vil en ikke kunne få dagpenger gjennom Nav, selv om en har betalt skatt av arbeidsinntekten.
Svart arbeid
Arbeidstakere som jobber svart, står uten rettigheter når det gjelder arbeidstid, lønnsutbetalinger, forutsigbarhet og sikkerhet for fremtiden. I tillegg mister samfunnet verdifulle skatteinntekter som er nødvendige for å holde velferdssamfunnet i gang.
Lenker
Tips til undervisninga
Løn
Samtalestartar
Kva for nokre av faktorane som er lista opp over, er med på å avgjere løn i heimlandet ditt?
Kva for nokre av faktorane er med på å avgjere løn i Noreg?
Skatt
Målet med undervisninga er å skape forståing for at det norske velferdssamfunnet er bygd på tanken om at vi skal yte etter evne og få etter behov (jf. tidlegare statsminister Einar Gerhardsen). Dette er bakgrunnen for progressiv skattlegging og dei ulike velferdsytingane som innbyggjarane får. Nokre velferdsytingar får vi alle i ulike fasar av livet (utdanning, barnetrygd, subsidiert lege, alderspensjon), medan andre ytingar blir gjevne i spesielle situasjonar (dagpengar ved arbeidsløyse, sosialhjelp, gratis sjukehusbehandling o.a.).
Den norske velferdsmodellen vil falle saman utan skatteinngang. Mange tenkjer at vi betaler mykje skatt i Noreg, men når vi no går gjennom alle velferdsordningane, vil mange tenkje at skatten er ein rimeleg inngangsbillett til desse ordningane.
Dei fleste arbeidstakarar betaler mellom 30 % og 40 % av løna si i skatt. Dersom situasjonen din endrar seg, til dømes dersom du får ein ny jobb der du tener meir, må du melde frå til skatteetaten om dette ved å logge deg inn på www.skatteetaten.no.
Det finst tre ulike typar skattekort: frikort, prosentkort og tabellkort. Du kan sjå og endre skattekortet ditt ved å logge deg inn på www.skatteetaten.no. Arbeidsgjevaren hentar ut skattekortet digitalt.
Frå skatteetaten.no:
«I mars/april kvart år får alle som får løn, pensjon eller uføretrygd, ei skattemelding. Det er ei oversikt over dine inntekter, frådrag, formue og gjeld. For å vere sikker på at du ikkje betaler for mykje skatt, må du sjekke at opplysningane i skattemeldinga er rette.»
Skriftleg arbeidsavtale
Avtalen dokumenterer at ein er tilsett i ei verksemd. Som tilsett har ein både rettar og plikter. Arbeidsavtalen skal seie noko om arbeidstid, løn og eventuelle tilleggsytingar. Stillingsprosenten skal kome fram. Om ein ikkje har ein skriftleg avtale, står ein på bar bakke dersom ein skulle miste jobben, bli permittert eller liknande. Utan arbeidsavtale kan ein ikkje få dagpengar gjennom Nav, uansett om ein har betalt skatt av arbeidsinntekta.
Svart arbeid
Arbeidstakarar som jobbar svart, står utan rettar når det gjeld arbeidstid, lønsutbetaling og ei føreseieleg og trygg framtida. I tillegg mister samfunnet verdifulle skatteinntekter som trengst for å halde velferdssamfunnet i gang.
Løn og skatt
Løn
Når vi snakkar om løn i Noreg, snakkar vi ofte om årsløna eller timeløna. Den gjennomsnittlege brutto årsløna i Noreg er på rett under seks hundre og sytti tusen kroner før skatt (2023). Kvinner tener i gjennomsnitt mindre enn menn. Dette kan mellom anna forklarast med at kvinner oftare jobbar deltid og at dei oftare vel yrke med lågare lønsnivå.
Løn er ei forhandlingssak. Forhandlingane går anten føre seg direkte mellom ein arbeidsgjevar og ein arbeidstakar eller mellom representantar for arbeidsgjevaren og arbeidstakarane. Når arbeidstakarar er organiserte i ei fagforeining, forhandlar ofte fagforeininga på vegner av medlemane.
Det er vanleg å få løna betalt inn på ein bankkonto på ein fast dato éin gong i månaden. Arbeidstakarar får òg ein lønsslipp med informasjon om løn og skattetrekk.
Kjelde: SSB
Skatt
Den norske samfunnsmodellen er heilt avhengig av at innbyggjarane betaler ulike skattar og avgifter. Skattar og avgifter finansierer mellom anna velferdsgoda våre. Alle arbeidstakarar i Noreg betaler skatt til kommunen dei bur i og til staten. Arbeidsgjevarar betaler òg skatt til kommunen og staten.
Alle som tener meir enn eit visst minimumsbeløp i året, må betale skatt. Ikkje alle betaler like mykje skatt. Dei som tener mykje, betaler mest skatt. Dei som tener lite, betaler mindre skatt. Tanken er at dei som har mykje, skal gje mykje til fellesskapet.
Når du skal byrje i ein jobb, må arbeidsgjevaren vite kor mykje skatt dei skal trekkje av løna. Skatteetaten reknar ut kor mykje skatt du skal betale. Det er ditt ansvar at skatteetaten har rett informasjon om deg. Du kan sjå opplysningane om deg og gjere endringar på nettsidene til skatteetaten. Arbeidsgjevaren hentar ut skattekortet ditt digitalt.
Arbeidsgjevarar har plikt til å trekkje skatt frå arbeidstakarar si bruttoløn før løna blir utbetalt. Arbeidsgjevaren overfører skattepengane til det offentlege.
Skattemelding
Skatten du skal betale, blir rekna ut på grunnlag av opplysningane skatteetaten har om deg. I mars/april får alle ei oversikt over inntekter og liknande for året før. Denne oversikta kjem digitalt, og ein må logge seg inn på www.skattetaten.no for å kontrollere tala. Dersom ein har betalt for mykje skatt, får ein pengar att. Dersom ein har betalt for lite skatt, må ein betale ein faktura.
Internett
Arbeidsavtale
Alle som blir tilsette ein stad, har rett på ein skriftleg arbeidsavtale. Både arbeidstakaren og arbeidsgjevaren skal skrive under på avtalen. Det står i arbeidsmiljølova kva ein arbeidsavtale skal innehalde. Mellom anna skal ein arbeidsavtale gje ei skildring av stillinga, løna og avtalt arbeidstid.
Svart arbeid
Å arbeide svart tyder å jobbe utan kontrakt og utan å betale skatt. Arbeidsgjevaren betaler heller ikkje arbeidsgjevaravgift eller trygdeavgift for arbeidstakaren. Svart arbeid er ulovleg og blir rekna for økonomisk kriminalitet. Både arbeidsgjevarar og arbeidstakarar kan bli straffa for svart arbeid.
Svart arbeid er dessutan umoralsk. Ein arbeidstakar som ikkje betaler skatt, bidreg ikkje til fellesskapet. Kvart år taper staten mange millionar kroner i skatteinntekter, arbeidsgjevaravgift og trygdeavgifter på grunn av svart arbeid. Desse pengane skulle ha vore med på å betale for velferdsgoda.
I tillegg til å vere ulovleg og umoralsk, kan svart arbeid få store konsekvensar for arbeidstakaren:
- inga løn under sjukdom
- ingen feriepengar
- ingen pensjonspoeng
- ingen rett til dagpengar ved arbeidsløyse
- inga arbeidsulukkesforsikring
- inga moglegheit til å låne pengar i banken
- ingen arbeidsavtale, ingen sluttattest, ingen dokumentert arbeidserfaring – dette vil gjere det vanskeleg å få nytt arbeid
Snakk saman
- Korleis er skattesystemet i heimlandet ditt?
- Kva konsekvensar ville det hatt for det norske samfunnet om innbyggjarane ikkje betalte skatt?
- Kvifor er det viktig å ha ein skriftleg arbeidsavtale?
- Diskuter konsekvensane av svart arbeid for den einskilde og for samfunnet.
Vel rett svar.
Kva er bruttoløn?
Vel rett svar.
Kva er ein lønsslipp?
Vel rett svar.
Kva er svart arbeid?
Vel rett eller gale.
Les påstandane. Kva er rett? Kva er gale?
Vel rett eller gale.
Les påstandane. Kva er rett? Kva er gale?